شهرستان فردوس

شهرستان فردوس واقع در شمال غربی استان خراسان جنوبی بین 32 درجه و 39 دقیقه تا 34 درجه و 42 دقیقه عرض شمالی و 57 درجه و 5 دقیقه تا 58 درجه و55 دقیقه طول شرقی واقع شده است 0 این شهرستان از شمال با شهرستان بردسکن از شرق با شهرستان گناباد، از جنوب با شهرستان سرایان و از غرب با شهرستان های طبس و بشرویه محدود می‌شود. در سال 1329 پس از افزایش تعداد شهرستان‌های استان خراسان از 7 شهرستان به 11 شهرستان، همزمان با شهرستان‌های نیشابور، کاشمر و درگز تأسیس گردید. شهرستان فردوس در ابتدا مشتمل بر بخش‌های مرکزی، طبس و بشرویه بود. در سال 1335، بخش طبس از شهرستان فردوس جدا شده و به صورت شهرستان درآمد. همچنین پس از تقسیم استان خراسان به سه استان در سال 1384، بخش سرایان و بشرویه از این شهرستان جدا شده، به شهرستان تبدیل شده و به استان خراسان جنوبی ملحق گردیدند. این شهرستان دارای 2 شهر فردوس و اسلامیه می‌باشد. شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس، در استان خراسان جنوبی است. این شهر در فاصله 345 کیلومتری جنوب مشهد و 195 کیلومتری شمال غربی بیرجند و در مسیر محور اصلی ارتباطی استان‌های یزد، کرمان، اصفهان، بوشهر، هرمزگان و فارس به مشهد واقع است. شهر فردوس، از سطح دریا 1293 متر ارتفاع داشته و بر طبق سرشماری سال 1385، 23?405 نفر جمعیت دارد.

حسن پیرنیا، در کتاب خود به اولین اشاره‌های تاریخی به منطقه‌ای که تون (فردوس) در آن واقع است می‌پردازد و می‌گوید: «از منطقه‌ای که تون در آن واقع شده‌است، در کتیبه داریوش با عنوان استاگارتیه یاد شده که نویسندگان قدیم ساکارتیا ضبط کرده‌اند.» این منطقه ابتدا زیر نفوذ مادها بوده و پس از عصر سلوکیان هم از طرف جنوب سرزمین پارت را محدود می‌کرده و جز قسمت تون و طبس، بقیه نواحی آن کویر خشک و بی‌آب و علف بوده‌است. هردوت، مردمان این ناحیه را طایفه‌ای از پارسی‌ها می‌داند و می‌گوید که به زبان پارسی سخن می‌گفتند و از راه شکار گورخر و غزال روزگار می‌گذراندند. بررسی‌های باستان‌شناسی و وجود محوطه‌ها و تپه‌های باستانی، رونق این ناحیه را تا پیش از اسلام بخصوص در عصر تاریخی به اثبات رسانده‌است. قدیمی‌ترین آثار یافت‌شده در شهرستان فردوس توسط باستان‌شناسان میراث فرهنگی خراسان، مربوط به هزاره دوم پیش از میلاد است و از آن پس آثاری از هزاره اول، دوران ساسانیان و دوره‌های مختلف اسلامی یافت شده‌اند که تداوم حیات طولانی در این شهر را نشان می‌دهد.

این شهر تا سال 1308 خورشیدی، تون نام داشته و در متون قدیمی اغلب به نام بلده طیبه تون و در مکاتبات دوره صفویه، به نام دارالمؤمنین تون نامیده شده‌است. نخستین کتاب موجود که از تون نام برده، اشکال‌العالم جیهانی متعلق به قرن چهارم هجری است که از تون به عنوان شهری آباد و بزرگ یاد کرده‌است. از آن به بعد نام تون به مناسبت‌های مختلف در متون و سفرنامه‌ها دیده شده و اغلب از آن به عنوان شهری بزرگ و آباد نام برده شده‌است. دلایل و شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در گذشته‌های دور که تون اهمیت و اعتباری تاریخی و جمعیتی داشته، به ویژه تا دوران اقتدار اسماعیلیه و حتی سده‌های پس از آن، به ولایت قهستان تعلق داشته‌است. ایالت تون یکی از مناطق قهستان بوده که بعد از الموت، دومین مرکز مهم فرقه اسماعیلیه بوده و تا حمله مغول دوام داشته‌است. آثار به جا مانده از دژهای آن دوران، مانند کوه قلعه فردوس، قلعه دختر بشرویه و قلعه حسن‌آباد هم اکنون نیز قابل مشاهده‌اند.

ناصرخسرو قبادیانی، در سده? پنجم هجری، خبر از وجود چهارصد کارگاه زیلوبافی در شهر تون داده‌است. «شهر تون شهر بزرگ بوده‌است اما در آن وقت که من دیدم اغلب خراب بود و بر صحرایی نهاده‌است و آب روان و کاریز دارد و بر جانب شرقی باغ‌های بسیار بود و حصاری محکم داشت. گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بوده‌است که زیلو بافتندی و در شهر درخت پسته بسیار بود در سرای‌ها و مردم بلخ و تخارستان پندارند که پسته جز بر کوه نروید و نباشد».

در بسیاری از دوره‌های زمانی، تون در کنار قائن، یکی از دو شهر مهم و بزرگ ولایت قهستان بوده و نامش را همراه قائن و گاه در ترکیب با آن، به صورت «تونوکین» (‌تون و قاین) به جای قهستان به کار می‌برده‌اند. مارکوپولوقهستان با نام تونوکین یاد کرده که اشاره به تون و قاین دو شهر بزرگ این بلاد داشته‌است. در دوره‌های اخیر که قائن اهمیت پیشین خود را از دست داده بود، تون به همراه طبس منطقه واحدی را تشکیل داده و عبارت تون و طبس جای تون و قائن را گرفت.

حمدالله مستوفی در نزهة القلوب در مورد فردوس گفته ‌است: «در اول شهر بزرگ بوده و این زمان شهری وسط است و وضع آن شهر چنین نهاده‌اند که اول حصاری به غایت بزرگ نهاده و خندق عمیق بی‌آب دارد و بازار درگرد حصار درآورده و شهر و خانه‌ها در گرد بازار و باغات و توتستان‌ها در گرد خانه‌ها و غله‌زار در گرد باغات و در گرد غله‌زارها بندها بسته که آب باران می‌گیرند و آب بِدان غله می‌برند و در آن بندها خربزه بی‌آب زراعت می‌کنند که به غایت شیرین می‌باشد و آبش از کاریزها است و هوای معتدل و حاصلش غله و میوه و ابریشم باشد. «این شهر دارای ارگی بزرگ بود که ساخت آن را به عمرو لیث صفاری نسبت می‌دهند. در دوره صفویه و در زمان پادشاهی شاه تهماسب اول این ارگ مرمت گردید.

تون که در دوره? صفویه به خوبی رشد کرده بود، در قحطی قرن یازده بیشتر جمعیت خود را از دست داد.

در آغاز سده اخیر، هنوز فردوس از شهرهای مهم استان خراسان بود، به گونه‌ای که شهرداری فردوس که در سال 1304 تأسیس شد، از نخستین شهرداری‌های استان خراسان بزرگ بوده‌است.

تون، در «معجم‌البلدان»، سفیدی روی ناخن، در «برهان قاطع»، گلخن حمام، در «مؤیدالفضلا»، جامه شبروی، در «مجمع‌اللغات»، حمام و در «فرهنگ نظام»، خزانه و گنجینه معنی شده‌است. اما به دلیل مجاورت با طبس که به معنی چشمه آبگرم است، باید مفهوم سرزمین گرم را داشته باشد.

بنابر یک قول دیگر، نام فردوس در زمان ایران باستان، «تابان» بوده ‌است که پس از حمله اعراب در زبان عربی تغییر شکل یافته و به صورت تون درآمده‌ است. بر طبق این قول، تابان و تابش که امروزه به نام فردوس و طبس شناخته می‌شوند، هر دو از شهرهای کهن ایران به شمار می‌روند.

بزرگ‌ترین رویداد ناگواری که در سده اخیر در فردوس روی داد، زمین‌لرزه سال 1347 می‌باشد. در این زمین‌لرزه که 7?3 درجه در مقیاس ریشتر شدت داشت. بخش عمده? فردوس و روستاهای اطراف تخریب شد. پس از زلزله? فردوس و تخریب شهر، یکی از علما و روحانیون بزرگ خراسان، دانش سخنور که در آن زمان در فردوس از محبوبیت بالایی برخوردار بود، مردم را ترغیب به مهاجرت و ساخت شهر جدید فردوس در محل اسلامیه کنونی نمود. به این ترتیب، تعدادی از مردم فردوس به این منطقه مهاجرت کردند ولی بخش عمده مردم در محلی که در نزدیکی شهر قدیمی ساخته شده بود، ساکن شدند. همچنین عده? زیادی از ساکنان قبلی فردوس پس از این زمین‌لرزه به شهرهای مشهدتهران مهاجرت کردند و جمعیت فردوس به شدت کاهش یافت. این زمین‌لرزه، آسیب جبران‌ناپذیری به فردوس وارد کرد و از اهمیت آن کاست. و

قبل از زمین‌لرزه? شهریور 1347، شهر فردوس دارای 5 محله به نام‌های سادات، تالار، میدان، عنبری و سردشت بود.

محله? سادات در جنوب غربی شهر، محله? تالار در شمال شرقی، محله? میدان در مرکز و شرق، محله? عنبری در جنوب و جنوب شرقی و محله? سردشت در شمال غربی شهر فردوس قرار داشتند. بازار شهر، مسجد جامع، مدرسه علمیه و مزار امام‌زادگان در محله? میدان قرار داشتند.

همچنین فردوس دارای 4 دروازه به نام‌های دروازه میدان، دروازه قاین، دروازه طبس و دروازه ملک بود.

پس از زمین‌لرزه? سال 1347، شهر در مجاورت شهر قبلی ساخته شد و محله‌های سابق در هم آمیخت.

ایستگاه هواشناسی فردوس در سال 1364 خورشیدی (1985 میلادی) راه اندازی گردید. بر اساس اطلاعات این ایستگاه، میانگین سالیانه بیشترین و کمترین درجه حرارت این شهر برابر با 24?4 و 10 درجه سانتیگراد است. کمترین دمای ثبت شده از ابتدای تأسیس ایستگاه هواشناسی تا سال 2005 میلادی در این شهر برابر با 14?8- درجه سانتیگراد و بیشترین آن در این بازه? زمانی برابر با 44?6 درجه سانتیگراد بوده‌است. شهر فردوس، به طور میانگین در 58 روز از سال دارای دمای زیر صفر درجه و در 140 روز از سال دارای دمای بالای 30 درجه سانتیگراد است.

مجموع بارش سالیانه در فردوس به طور میانگین برابر با 148 میلی‌متر در سال است. به طور متوسط 40 روز در سال در شهر فردوس بارش نزولات جوی وجود داشته‌است. همچنین میانگین سالیانه رطوبت نسبی در این شهر، 36? است و به طور میانگین 36 روز از سال، آسمان این شهر کاملاً ابری است.

دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی

شهر فردوس در حال حاضر دارای چند مرکز آموزش عالی است:

همچنین این شهر دارای دو دبیرستان تیزهوشان شبانه‌روزی (پسرانه شهید بهشتی و دخترانه فرزانگان) وابسته به سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان است که از شهرستان‌های فردوس، گناباد، طبس، قائنات، سرایان، بشرویه بجستان دانش‌آموز می‌پذیرد. در ایران تنها سه شهرستان دارای مرکز استعدادهای درخشان شبانه‌روزی هستند.

91?1? از جمعیت شهر فردوس، و 84?4? از مردم شهرستان فردوس باسوادند که این میزان، بسیار بالاتر از میانگین کشور و استان است.

هنر

در زمینه? هنری، خوشنویسان فردوس (علیرضا و محمدعلی فراستی و کاظم خراسانی) جزء برجسته‌ترین خوشنویسان کشور هستند. همچنین تئاتر شهرستان فردوس با هنرمندی مهندس حسین ابراهیمی در سال 1384 رتبه اول کشوری و در جشنواره تئاتر فجر و تئاتر کودک و نوجوان مقام اول در سطح کشور را بدست آورد. مسئولین انجمن‌های خوشنویسان و نمایش از کارکنان دانشگاه آزاد اسلامی می‌باشند.

صنعت

شهرک صنعتی فردوس، در فاصله? 10 کیلومتری فردوس و در مسیر جاده? مشهد قرار گرفته‌است. این شهرک در سال 1369 آغاز به کار کرده و دارای 18 واحد فعال است. شهرک صنعتی فردوس، 200 هکتار وسعت داشته و برای 865 نفر اشتغال‌زایی کرده‌است. از جمله کارخانه‌های مهم موجود در این شهرک، کارخانه نساجی، اسید سولفوریک، لوله‌های پلی‌اتیلن و کنسانتره? انار را می‌توان نام برد.

علاوه بر این کارخانه‌های دیگری از جمله کارخانه شمش منیزیم، سیمان سفید و فولاد در خارج محدوده? شهرک صنعتی فردوس در حال احداث هستند.

همچنین در شهرستان فردوس، 16 معدن با بیش از 114 نفر اشتغال‌زایی و تولید سالانه 63?832 تن مواد معدنی در حال فعالیت هستند که بیشتر آنها معادن بنتونیت، کائولَن، فلدسپات، خاک صنعتی و گچ صنعتی هستند.

گردشگری

قرار داشتن فردوس در مسیر ارتباطی استان‌های جنوبی ایران با مشهد، باعث شده که مسافران زیادی از این شهر عبور کنند، به گونه‌ای که تنها در فاصله? روزهای 28 اسفند 1387 تا 1 فروردین 1388 بیش از یک میلیون و پانصد هزار نفر مسافر از این شهر عبور کرده‌اند که بیشترین تعداد مسافر در بین شهرهای استان خراسان جنوبی بوده‌است. همچنین سالانه حدود 6 میلیون مسافر و زائر از این شهر عبور می‌کنند.

مکان‌های ییلاقی و تفریحی فردوس عمدتاً در شمال و شمال شرق آن و در مجاورت کوهستان‌های فردوس قرار گرفته‌اند. علاوه بر این، شهرستان فردوس، از جمله شهرستان‌های تاریخی کشور است که از 190 اثر تاریخی شناسایی شده در آن، تاکنون 90 اثر به ثبت آثار ملی رسیده‌اند. مهم‌ترین مکان‌های تفریحی و گردشگری فردوس عبارتند از:

آبگرم معدنی فردوس

آبگرم معدنی فردوس، یک چشمه آبگرم با خواص درمانی است که در فاصله حدود 20 کیلومتری شمال شهر فردوس واقع شده‌است.

شهر تاریخی تون

آثار به‌جا مانده از شهر باستانی تون، در بخش جنوب غربی شهر فردوس واقع شده که دربردارنده? چندین اثر تاریخی است که 24 اثر آن در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند. مهمترین آثار تاریخی واقع در این محدوده عبارتند از:

مدرسه علمیه علیا

این مدرسه در اواخر دوره حکومت صفویه به دست فردی به نام «میر علی بیک» ساخته شده و تا سال‌های پیش از زلزله سال 1347، به عنوان مدرسه مورد استفاده بوده‌است. از مشخصات بارز در معماری این مدرسه، تکرار فرم هشت ضلعی در قسمت‌های مختلف پلان آن است.

مسجد جامع تون

این مسجد، که امروزه بیشتر به نام مسجد جامع قدیم شناخته می‌شود، متعلق به دوره سلجوقیان بوده و با وجود تخریب بخش‌هایی از آن در زمین‌لرزه? فردوس، هنوز هم مورد استفاده نمازگزاران قرار می‌گیرد

مسجد، آب انبار و حمام کوشک

این مجموعه، شامل یک مسجد، حمام و آب‌انبار بوده و در شرق شهر تون و نزدیک به دروازه قاین قرار دارد. مسجد کوشک، قدیمی‌ترین مسجد در استان خراسان جنوبی است. بر بالای محراب این مسجد، کتیبه‌ای آراسته به گچ‌بری گل و بوته با تاریخ (554 ه.ق) قرار دارد. بر اساس شواهد معماری موجود و فرم مسجد، بنای اولیه مسجد به اوایل اسلام برمی‌گردد. در جلوی ایوان ورودی مسجد کوشک و در داخل زمین، حمامی با همین نام وجود دارد که متعلق به دوره تیموریان است. در شمال شرقی ورودی مسجد نیز آب‌انباری با همان نام وجود دارد که از پیشینه? بالایی برخوردار است

حوض‌انبار و مسجد سیدی

حوض‌انبار سیدی قدیمی‌ترین حوض‌انبار استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود. کتیبه? بنای این حوض به سال 890 هجری است. مسجد سیدی در کنار این حوض‌انبار قرار گرفته‌است. شبستان زمستانی آن کاملاً خشت و گلی و متعلق به دوره? صفوی و شبستان تابستانی آن مربوط به دوره? قاجار است.

بارگاه امام‌زادگان سلطان محمد و ابراهیم

در انتهای راسته? بازار قدیم و پشت مسجد جامع تون، آرامگاهی است مشهور به مزار، که متعلق به سلطان محمد و سلطان ابراهیم از نوادگان امام موسی بن جعفر است. معماری این بنا مربوط به دوره تیموریان است. گنبد این بنا، از دو پوسته? گسسته تشکیل شده و تنها گنبد تاریخی استان خراسان جنوبی است که با کاشی طرح‌دار تزئین شده‌است.

قنات بلده

قنات بلده، یک رشته قنات با قدمت تاریخی (مربوط به دوره? ساسانی) است که بخش‌های عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند. خروجی این قنات در نزدیکی روستای باغستان علیا قرار دارد.

کوه قلعه

کوه قلعه، محل یکی از قلعه‌ها و دژهای اسماعیلیه بوده و در 10 کیلومتری جنوب شهر فردوس قرار دارد. شیب تند و دسترسی دشوار این کوه، آن را مکانی مناسب برای ساخت دژ نظامی اسماعیلیه کرده‌بود.

قلعه? حسن‌آباد

قلعه? حسن‌آباد، شامل آثار به‌جای مانده از یکی از قلعه‌های اسماعیلیان بوده و مربوط به سده‌های ششم و هفتم هجری قمری است. این اثر تاریخی، در 8 کیلومتری شمال غرب فردوس و 2 کیلومتری روستای متروکه حسن‌آباد قرار دارد.

این قلعه دارای تونلی آجری است که به کوه قلعه، یکی دیگر از قلعه‌های تاریخی اسماعیلیان، متصل است و این راه زیرزمینی این دو قلعه را به وسیله یک راه زیرزمینی دیگر به وسط شهر تاریخی تون متصل می‌کند. در داخل این تونل زیرزمینی که پس از زمین‌لرزه? سال 1347 کشف شد، اجساد بسیاری از مردگان یافت شد که در کنار هم در داخل این تونل چیده شده و دارای کفن‌هایی با آثار اسلامی و آیات قرآن بودند.

شهر اسلامیه

شهر اسلامیه، شهری است زیبا در مجاورت فردوس که بیشتر خانه‌های آن به صورت باغ و ویلا هستند.

روستای ییلاقی باغستان علیا

روستای باغستان علیا، در 10 کیلومتری شهر فردوس واقع بوده و با داشتن مناظر طبیعی زیبا و درختان چنار، بید و سپیدار سر به فلک کشیده و باغ‌های میوه، از جمله مناطق ییلاقی و گردشگری شهرستان فردوس محسوب می‌شود. آب قنات تاریخی بلده، از این روستا عبور می‌کند و در مسیر آن چند آسیاب آبی قرار گرفته‌اند.

محصولات فردوس

از مهم‌ترین صنایع دستی شهرستان فردوس می‌توان پارچه‌بافی (تون باف)، سفال‌گری، برک‌بافی، قالی، گلیم، نمد مالی، مشبک و معرق‌کاری را نام برد.

محصولات و سوغات اصلی منطقه را انار، زعفران، پسته، بادام، پنبه، گردو، انواع کشک، قره‌قروت و زیره تشکیل می‌دهند.

میزان تولید انار در شهرستان فردوس، حدود 30 هزار تن می‌باشد که حدود 40 درصد از تولیدات باغی استان خراسان جنوبی را تشکیل می‌دهد. این مقدار انار از 2?045 هکتار سطح زیر کشت بدست می‌آید. تولید پسته در شهرستان فردوس در سال 1388 از 3100 هکتار سطح زیر کشت این محصول، حدود 3000 تن بوده‌است.  همچنین در سال 1384، 11 تن زعفران خشک در این شهرستان تولید شده‌است. سطح زیر کشت زعفران در شهرستان فردوس، 3?200 هکتار است. محصول زعفران فردوس در مؤسسه تحقیقاتی خراسان، به عنوان مرغوب‌ترین زعفران از نظر عطر و رنگ‌دهی شناخته شده‌است.

این شهرستان با داشتن 40 واحد گلخانه‌ای فعال به مساحت 160 هزار متر مربع، رتبه? اول سطح زیرکشت گلخانه‌ای را در استان خراسان جنوبی دارد. از این سطح زیر کشت، سالانه 2 هزار تن خیار تولید می‌شود.

بزرگان فردوس